„Zaćmienie słońca w roku 1851” („Widok Warszawy od strony Pragi”)

Marcin Zaleski, 1851; olej, płótno; 36 x 53 cm

Obrazy Marcina Zaleskiego (1796-1877) wykorzystywano obok prac Canaletta do zrekonstruowania warszawskich obiektów historycznych, które ucierpiały w czasie II wojny światowej. Zaleski uwieczniał na płótnie miejskie place i zabytki – Warszawy, Wilna czy Krakowa. Częstym tematem jego prac były widoki twierdz (Cytadeli Warszawskiej, Modlina, Zamościa, Brześcia Litewskiego) i wnętrza kościołów. Pochodził z niezamożnej rodziny. W latach 1817-1822 pracował w teatrze jako dekorator. Przyswoił sobie zasady perspektywy malarskiej i nauczył się malować w technice gwaszu. Zajmował się również kopiowaniem na zamówienie obrazów olejnych. Artysta po raz pierwszy wystawił swoje prace w 1828 r. Otrzymał wówczas medal i stypendium na wyjazd zagraniczny. Udał się do Niemiec i Paryża, w którym po raz pierwszy zetknął się z dagerotypem. Warto bowiem wiedzieć, że Zaleski był jednym z pierwszych warszawskich fotografów. Zdjęcia wykonywał już najpewniej w pierwszej połowie 1840 r. Nie zachowały się, ale najprawdopodobniej przedstawiały widoki Warszawy. Podróż artystyczną zakończył w Rzymie, a około 1830 r. osiadł na stałe w Warszawie. Wykonał cykl obrazów przedstawiających walki w powstaniu listopadowym, m.in.: „Wzięcie Arsenału” i „Powrót oddziałów wojska polskiego z Wierzbna”. Co ciekawe, artysta zawsze eksponował w nich architekturę. Największą kolekcję prac Zaleskiego posiada Muzeum Narodowe w Warszawie i Muzeum Warszawy. Inne utracone dzieła artysty można obejrzeć w katalogu strat wojennych.

Pieter Brueghel młodszy (1564-1638)

Olej na kredowym podkładzie, deska; 116 x 162 cm

Sygnatura: na wywieszce domu z lewej: P.Breughel 

Nr w bazie strat wojennych: 5471

Nr inwentarza w chwili utraty: MNK N.I. 75467

Zaginione w wyniku działań wojennych dzieła sztuki, zwłaszcza te szczególnie cenne wzbudzają często wiele emocji. Rolą badawczy pracujących przy śledzeniu losów obiektów jest skrupulatna, często z aptekarską precyzją prowadzona analiza poszukiwanych obiektów. Ciekawym przykładem może być praca wokół obrazu  Pietera Brueghla młodszego – „Walka karnawału z postem”, którego jedna z wersji zrabowana została w Polsce w czasie II wojny.

Kompozycja obrazu, oparta o zasadę kontrastu - przedstawiała tętniący życiem plac miejski, zapełniony postaciami, wśród których najważniejszymi były personifikacje postu i karnawału. To dzieło flamandzkiego mistrza – pełne alegorii i symboli - odnosiło się do ówczesnej nauki kościoła katolickiego, nakazującego ascezę, a jednocześnie rozdającego hojnie odpusty.

Ów obraz podarowany został Muzeum Narodowemu w Krakowie przez Stanisława hr. Ursyn Rusieckiego. Do wybuchu II wojny światowej można było go podziwiać w krakowskich Sukiennicach. Zarekwirowany został przez okupacyjne władze niemieckie 5 grudnia 1939 roku do dekoracji siedziby władz Dystryktu w Pałacu pod Baranami. Dzieło to miała osobiście wybrać żona gubernatora krakowskiego Otto van Wächtera - Charlotte, która następnie wywiozła obraz z Krakowa. O złodziejskiej działalności Pani Wächter i kradzieży omawianego dzieła Brueghla świadczy wyciąg z akt prokuratorskich sporządzony 16 stycznia 1946 roku w Krakowie, podpisany przez ówczesnego dyrektora Muzeum Narodowego w Krakowie profesora Feliksa Koperę. W MNK obraz posiadał numer inwentarzowy 75467.

Należy w tym miejscu podkreślić, że „Walka karnawału z postem” jest obrazem, który powstał nie w jednej wersji, ale – w kilku, a może nawet w kilkunastu. Jedna z nich już od kilku stuleci jest ozdobą kolekcji Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Warto zaznaczyć, że wiedeńska wersja obrazu w sposób widoczny gołym okiem różni się od tej zrabowanej w Polsce w czasie II wojny światowej – m.in. odmiennie zobrazowany został przez malarza szyld w lewej górnej partii obrazu. O tym, że obrazy z Krakowa i z Wiednia to dwie różne wersje „Walki karnawału z postem” - informują zachowane przedwojenne dokumenty z MNK, gdzie w karcie obrazu widnieje informacja, że jest to właśnie jedna z wersji obrazu z Wiednia.

Upewnia co do tego także Klaus Ertz, najwybitniejszy znawca twórczości autora obrazu, a zarazem światowy autorytet naukowy w tym zakresie, opisując obraz w monografii “Pieter Bruegel der Jüngere – Jan Brueghel der Ӓltere: Flämische Malerei um 1600 Tradition und Fortschritt”. Omawia w niej szczegółowo różnice między oryginalnym obrazem w wiedeńskim KHM, a wariantami pędzla Pietera Brueghla Młodszego. Obraz krakowski (nr kat. 184) jest tam jednoznacznie określony jako replika, i to kolejna replika – z repliki znajdującej się w Musées Royaux des Beaux-Arts w Brukseli (nr kat. 183) i z repliki z kolekcji prywatnej (nr kat. 186). Wariantem zaś repliki krakowskiej jest obraz odnotowany na aukcji w angielskim domu aukcyjnym Christie’s z 31.05.1989, nr 88 (nr kat. u K. Ertza 185). W literaturze naukowej zatem obraz zagrabiony z krakowskich Sukiennic podczas II wojny światowej był zawsze i jest nadal traktowany zdecydowanie jako replika (pośrednia) obrazu wiedeńskiego. Dalsze losy krakowskiego obiektu pozostają nieznane do dziś.

oprac. Marianna Otmianowska

 „Trójca Święta” z Kościoła Mariackiego w Gdańsku

tempera na desce dębowej; retabulum obrazowe 170 x 161 cm

nr w bazie strat wojennych: 49969

Zaginięcie obrazu Św. Trójcy uważane jest za najdotkliwszą stratę w całym zespole obrazów należących od XV wieku do Kościoła Mariackiego.

Miejsce przechowywania obrazu zostało ujawnione w 1999 roku w publikacji Irene Geismeier, w której wykazała, że obraz przechowywano do 1972 roku w siedzibie Konsystorza Ewangelickiego w Berlinie przy ul. Jebenstraße 1, a następnie 14 lutego 1972 roku został zdeponowany w Galerii Malarstwa Berlin-Dahlem (obecnie Gemäldegalerie na tzw. Kulturforum). Był nawet prezentowany w berlińskim Bode Museum.

Choć odnaleziony, ciągle do Polski nie wrócił.

Dzieło powstało jako fundacja elitarnego bractwa św. Jerzego dla kaplicy bractwa w Bazylice Mariackiej w Gdańsku, najpewniej w pierwszej ćwierci XVI wieku. Wykonał je prawdopodobnie artysta wykształcony w Niderlandach.

Główne przedstawienie tej nastawy ołtarzowej stanowi obraz Trójcy Świętej w wersji Pietas Domini. Bóg Ojciec stojący pośrodku obrazu w tiarze i ciemnobłękitnym płaszczu lamowanym ornamentalnym pasem podtrzymuje nagie ciało Chrystusa z krwawiącymi pięcioma ranami i stopami wspartymi na globie. Między głowami Ojca i Syna umieszczona została gołębica - symbol Ducha Świętego. W tle widoczna brokatowa żółto-brązowa kotara unoszona przez cztery anioły.
Predellę dekorowały trzy przedstawienia: Trójca Święta, w tym przypadku jako Tron Łaski, św. Jerzy oraz święty, identyfikowany jako św. Olaf.

Istnieją liczne źródła potwierdzające obecność omawianej nastawy ołtarzowej w tym miejscu aż do wybuchu II wojny światowej – m.in. lokalna prasa międzywojnia, a także dokumenty finansowe i sprawozdania dotyczące prac konserwatorskich w Kościele Mariackim przeprowadzonych w latach 30. ubiegłego wieku.

Losy retabulum w czasie wojny nie są znane. Wiadomo, że gdańscy konserwatorzy prof. Willi Drost (dyrektor Muzeum Miejskiego w Gdańsku, późniejszy konserwator zabytków Wolnego Miasta Gdańska) i Erich Volmar począwszy od 1942 roku rozpoczęli demontaż wyposażenia tamtejszych kościołów, a działaniom tym towarzyszyły prace inwentaryzacyjne. W latach 1942-44 zewidencjonowano 13 gdańskich świątyń, zaś zdemontowane elementy wystroju Kościoła Mariackiego przewieziono do składnic w Kartuzach, Hopowie, Mierzeszynie i Lublewie.

W zbiorach polskich zachowało się jedynie biało czarne zdjęcie oraz wiele przedwojennych dokumentów.

oprac. Marianna Otmianowska

Nr karty: 1747

Autor: Simmler Józef (1823-1868)

Tytuł: Portret Heleny Eydziatowiczowej

Data powstania: ok.1860

Wymiary: brak

Technika, materiał: olej/płótno

Właściciel w chwili utraty:  kolekcja prywatna

W Katalogu strat wojennych prowadzonym przez Wydział Strat Wojennych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego znajduje się 261 dzieł autorstwa Józefa Simmlera, z czego większość stanowią portrety często bardzo znanych osobistości takich jak na przykład Prezes Rady Lekarskiej w Królestwie Polskim Wiktor Kochański, gen. Wojsk Polskich w powstaniu listopadowym i działacz polityczny Jakub Lewiński czy słynny przemysłowiec Stanisław Lilpop.

Jednym z niezwykłych portretów w Katalogu start wojennych jest także Portret Heleny z Rembielińskich Eydziatowiczowej, słynnej  warszawskiej piękności. Ubrana w balową suknię z dużym dekoltem i koronkami delikatnie spływającymi na ramiona młoda kobieta, wręcz jeszcze nastoletnia dziewczyna została ukazana w pozie siedzącej skierowanej w swoją lewą stronę. Twarz ujęta w ¾ kieruje się w stronę widza. Smukłe palce lewej dłoni portretowana opiera najprawdopodobniej na notatniku czy pamiętniku, ponieważ w prawej dłoni spoczywającej na sukni trzyma pióro. Wyraz twarzy przedstawionej piękności należy określić jako melancholijny. Można się zastanawiać czy konwencja portretowa się nie zmieniała czy też pozująca Helena miały taki styl bycia, ponieważ na wykonanym w 1864 r. w Dreźnie zdjęciu jej spokojny wyraz twarzy i wzrok wpatrzony w horyzont jest praktycznie taki sam. Fotografia autorstwa Georga Christiana Hahna z kolekcji Janusza Przewłockiego należy do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, a znajdowała się pierwotnie w albumie założonym w latach sześćdziesiątych XIX w. przez Ludwikę Katarzynę Gerlicz (1847-1929). http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata?id=20193

Początkowo obraz stanowił własność portretowanej. W 1924 r. portret znajdował się w posiadaniu Róży Eydziatowicz. Około 1930 r. został zakupiony przez Stefana Kazimierza Spiessa, współwłaściciela zakładów chemicznych „Ludwik Spiess i Syn” oraz znanego melomana i mecenasa sztuki. Warto dodać, że Stefan Kazimierz Spiess był wnukiem Józefa Simmlera. Firmę odziedziczoną po ojcu Stefanie prowadził wraz z bratem Ludwikiem. Mimo, że skończył studnia na Wydziale Chemicznym w Liège, to największa jego pasją była sztuka. Jak sam mówił: "Byłem współwłaścicielem firmy chemicznej, ponieważ jednak prowadził ją mój brat, mogłem swobodnie oddawać się ulubionym studiom nad historią sztuki, uprawiać muzykę, a także słuchać jej w kraju i za granicą"^. W czasie drugiej wojny światowej Portet Heleny z Rembielińskich Eydziatowiczowej został złożony w magazynach „Fabryki Płodów Chemicznych Ludwik Spiess i Syn” przy ul. Daniłowiczowskiej w Warszawie. Prawdopodobnie spłonął w 1944 r. wraz z magazynami. Kopia portretu zachowała się w zbiorach prywatnych w Warszawie.

Józef Simmler (1823-1868) malował głównie obrazy religijne, historyczne i portrety. Malarstwa uczył się w Dreźnie i w Wiedniu. Od 1849 pracował  Warszawie. Wraz z Wojciechem Gersonem zabiegał o powołanie do życia Towarzystwa Sztuk Pięknych, a po otwarciu pozostawał jego członkiem do końca życia. Simmler malował i bliskich i bogate mieszczaństwo, a także wyższych urzędników carskich. Często były to obrazy dużego formatu ukazujące całą sylwetkę. Zawsze dbał o detale. W niezwykły sposób oddawał także charakter tkanin czy to w tle portretowanych czy też ich szat. Jednym z najważniejszych i najbardziej znanych dzieł Józefa Simmlera jest obraz Śmierć Barbary Radziwiłówny z 1860 r. znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.

Cytat pochodzi z: Stefan Spiess, Wanda Bacewicz, Ze wspomnień melomana, Polskie Wydawnictwo Muzyczne Warszawa 1963, s. 11

Witold Pruszkowski (1846 – 1896), 1883

olej, płótno; 158 x 253 cm

nr w bazie strat wojennych: 29109

Witold Pruszkowski, nazywany spóźnionym romantykiem polskiego malarstwa, a jednocześnie prekursor nastrojowego symbolizmu w sztuce przełomu XIX i XX w., w swych pracach często poruszał barwne wiejskie życie czego dowodem jest obraz „Niedziela Zielna” znany tez pod tytułami „Niedziela kwietna” oraz „Procesja Matki Boskiej Zielnej”.

Przedstawia on scenę rodzajową z kościoła, mającą miejsce 15 sierpnia, czyli w corocznie obchodzone w kościele katolickim święto Matki Boskiej Zielnej związane z dziękowaniem za plony i będące jednocześnie składaniem darów z prośbą o urodzaj w następnym roku. Na obrazie grupa odświętnie ubranych, stłoczonych mieszkańców wsi trzyma w rękach naręcza kwiatów i ziół przygotowując się do obrzędowej procesji. Ukazane postaci najprawdopodobniej wpatrują się w stronę ołtarza. Artysta ukazał je z lewego profilu. Kilka tylko osób spogląda w naszą stronę. Zastanawiać może czy w ten sposób Pruszkowski chciał ukazać swoją więź z portretowanymi, czy może pragnął zwrócić uwagę na bogactwo ludzkich emocji.

Po raz pierwszy obraz został wystawiony w 1884 roku w Salonie Krywulta w Warszawie. Zakupiony w 1888 roku w TPSP w Krakowie przez Ludwika Michałowskiego, należał później do Ignacego Korwin Milewskiego, a następnie do Abe Gutnajera, by w 1935 roku stać się własnością Apolinarego Przybylskiego. W tym samym roku po raz ostatni był pokazywany publicznie - w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych na monograficznej ekspozycji „Wielka wystawa dzieł Witolda Pruszkowskiego”.

W lipcu 1944 roku właściciel obrazu, Apolinary Przybylski został usunięty ze swej willi na ulicy Katowickiej na Saskiej Kępie, lecz zbiory – w tym i obraz Pruszkowskiego – przewiózł wcześniej na lewą stronę Warszawy i ukrył w różnych miejscach. Po Powstaniu Warszawskim nie odnalazł ani jednego ze swoich obrazów – spłonęły, albo zostały rozkradzione przez Niemców lub szabrowników.

Dalszy los obrazu do dziś pozostaje nieznany. 

Michael Willmann (1630-1706), ok. 1675 r.

olej, płótno; 87 x 106 cm

nr w bazie strat wojennych: 11788
nr inwentarza w chwili utraty: 1243
obecny nr inwentarza: 1243 (L.866)

Michael Leopold Willmann (1630-1706) twórca czasów baroku nazywany „śląskim Rafaelem” około 1656 roku rozpoczął współpracę z opactwem cysterskim w Lubiążu tworząc dla niego cykle malarskie: obrazy na płótnie i freski ścienne. Powstało wówczas11 płócien namalowanych dla reprezentacyjnej, ozdobionej freskami jadalni. Wszystkie obrazy miały zbliżone wymiary i rozmieszczone były obok siebie. Łączyła je także kompozycja widoków przyrody: scena tytułowa rozgrywała się w dolnej, jednej piątej płaszczyzny obrazu, drugi plan rozciąga się pod horyzontem (w połowie płótna), górną część wypełniały połacie nieba z białymi chmurami.

„Pejzaż ze snem Jakuba” powstał prawdopodobnie jako ostatni, lecz uważany jest za najlepszy. Dzieło przedstawia scenę ze Starego Testamentu, w której Jakub udający się z Beer-Szeby do Charanu, zatrzymał się na nocleg i oparłszy głowę na kamieniu zasnął. We śnie ujrzał sięgającą nieba drabinę pełną aniołów. Jakub usłyszał głos Boga obiecującego dać mu ziemię, na której śpi, (nazwaną potem Bertel, czyli Dom Boży) i zobowiązał się składać Bogu dziesięcinę ze wszystkiego, co otrzyma.

Obrazy znajdowały się w Lubiążu ponad 100 lat (w 1799 r. były jeszcze na miejscu). W roku 1811 znalazły się w spisie obrazów przejętych z klasztoru do Kunrtund Antikenkabinett Uniwersytetu we Wrocławiu.

W 1853 roku część z nich wystawiono w Bildergalerie na wrocławskim placu Solnym, a 20 lat później przeniesiono je do Museum der bildenden Künste, którego stanowiły własność do wybuchu II wojny światowej.
W 1942 roku „Pejzaż ze snem Jakuba” wraz z innymi obiektami został ewakuowany do Kamieńca Ząbkowickiego. Przed wkroczeniem na Śląsk wojsk radzieckich dzieło przewieziono do Bawarii, do twierdzy w Koburgu, następnie przetransportowane do Monachium, a w czerwcu 1949 roku do Central Collecting Point w Wiesbaden. 29 kwietnia 1964 roku angielskie władze wojskowe przekazały „Pejzaż ze snem Jakuba” (jako depozyt) do Gemäldegalerie Berlin Dahliem.
Po wojnie eksponowany był w Berlinie, a następnie w Augsburgu (inw. FV 2), gdzie jest prezentowany obecnie w ramach Deutsche Barockgalerie w Städtische Kunstsammlungen Augsburg (L 866). Wciąż nie wrócił do Polski.

Na podstawie:

Irene Geismeier, Gemäldegalerie. Dokumentation des Fremdbesitzes. Verzeichnis der in der Galerie eingelagerten Bilder unbekannter Herkunft, Berlin 1999
Monika Kuhnke "Cudza własność" czyli "Krajobraz ze snem Jakuba" Michaela Willmanna [w:] „Cenne, bezcenne/utracone” nr 6, grudzień 2000

oprac. Marianna Otmianowska