Etnografia traktowana jako synonim etnologii to nauka zajmują się analizą i opisem grup etnicznych oraz kultur ludowych różnych społeczności w wymiarze społecznym, etnicznym, historycznym. Słowo etnografia pojawiła się na początku XIX w. jako bliskoznaczna terminowi ludoznawstwo.

Jako pierwszy zebrał i usystematyzował kulturę ludową w Polsce, dzieląc ją na regiony, Oskar Kolberg (1814-1890) – polski etnograf, folklorysta i kompozytor. Do 1890 roku udało mu się wydać 33 tomy opracowań zatytułowanych Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Rozwój etnografii następował wraz z rozkwitem idei pozytywizmu. Warto zatem wspomnieć, że pierwsze uniwersyteckie wykłady dotyczące etnologii wygłaszał Wincenty Pol (1807-1872) na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1887-1905 i 1916-17 w Warszawie był wydawany miesięcznik geograficzno-etnograficzny pt. Wisła. We Lwowie, początkowo jako kwartalnik, a następnie jako rocznik wydawane było przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze (zał. 1895 r.) pismo etnograficzne i folklorystyczne Lud. Do wybitnych badaczy terenowych należy zaliczyć Zygmunta Glogera (1845-1910) autora Encyklopedii Staropolskiej Ilustrowanej (wyd. 1900-1903), Izydora Kopernickiego (1825-1891) oraz Seweryna Udzielę (1857-1937). Warto także przypomnieć w tym miejscu XIX-wiecznych pasjonatów i badaczy ludowości pozaeuropejskiej, takich jak Stefan Szolc Rogoziński (1861-1896) badacz Afryki, Jan Kubary (1846-1896) badacz Oceanii, Ignacy Domeyko (1802-1889) badacz Ameryki Południowej, w szczególności Chile. Dość wspomnieć powieść napisaną przez Kornela Makuszyńskiego w 1936 ro pod tytułem Awantura o Basię, gdzie pojawia się postać ojca bohaterki ukazanego odnalezionego po latach uczonego, który uchodził za zaginionego podczas wyprawy naukowej do Ameryki Południowej.

Pierwszym muzeum etnograficznym w Polsce było warszawskie, którego początki sięgają 1888 r., kiedy mecenas J. M. Kamiński oraz Jan Karłowicz zainicjowali komitet organizacyjny, a pierwsza placówka gromadząca zbiory powstała przy Warszawskim Ogrodzie Zoologicznym. W 1921 r. opiekę nad zbiorami przejął muzeolog i znawca etnografii Eugeniusz Frankowski i tym samym przekształcił kolekcję w nowoczesne na ówczesne czasy muzeum. W 1939 r. w inwentarzu było około 30 000 pozycji.

Początki Muzeum Etnograficznego w Poznaniu wiążą się z działalnością Towarzystwa Ludoznawczego, założonego tamże w 1910 roku, którego prezesem została Helena Cichowicz. Wraz z córką Wiesławą zajmowała się kolekcjonowaniem i opracowywaniem zbiorów etnograficznych. 28 grudnia 1911 roku otwarto pierwszą wystawę etnograficzną w siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. W dalszych latach rozrosły się i wzbogaciły, także o egzotyczne kolekcje z terenu Afryki i Nowej Gwinei. Podczas II wojny światowej, większość tych obiektów została niemal całkowicie zniszczona i rozproszona.

Prywatna kolekcja etnograficzna - Ołobocy - zapoczątkowana pod kon. XIX w. Zbiór ten prawdopodobnie został zniszczony przez Niemców podczas II wojny światowej (fotografia z wystawy p.t. "Ziemia Ołobocka i okolice").

W 1910 r. podczas obchodów rocznicy Grunwaldu zorganizowano pierwszą wystawę etnograficzną w Rzeszowie. przedmioty zgromadzone na tej wystawie takie jak makiety budownictwa i wyposażenie wnętrz mieszkalnych, stroje i hafty, narzędzia rolnicze i wyroby kowalskie dały początek większej kolekcji, która w 1935 r. zostały przekazane nowo powstającemu Muzeum Regionalnemu Ziemi Rzeszowskiej. Pracę przy tworzeniu muzeum powierzono Franciszkowi Kotuli (1900-1983) etnografowi, folkloryście i muzealnikowi. Zgodnie z dostępnymi danymi do 1939 roku w Rzeszowie zgromadzono ok. 700 eksponatów etnograficznych.

Muzeum Etnograficzne w Krakowie zostało otwarte 19 lutego 1911 roku, a powstanie zawdzięcza wysiłkom wybitnego nauczyciela, etnografa i kolekcjonera wytworów kultury ludowej Seweryna Udzieli. Apelując do ofiarności społeczeństwa, ogłaszano, że muzeum gromadzić będzie wszelkie wytwory związane z życiem i twórczością ludu wiejskiego ziem polskich i ościennych, a także zbiory egzotyczne, „o ile by zostały ofiarowane przez polskich podróżników lub zbieraczy”. Pierwszą wystawę pokazano w oficynie przy ulicy Studenckiej, w trzech pokojach. W 1913 roku zbiory przeniesiono do budynku dawnego seminarium św. Michała na Wawelu, gdzie rok po roku otwierano kolejne sale ekspozycyjne. Muzeum, spakowane w początkach okupacji niemieckiej w skrzynie, przetrwało ją niemal bez szwanku, tracąc jedynie kilkaset eksponatów. 

1 stycznia 1931 roku rozpoczęło działalność Miejskiego Muzeum Etnograficzne w Łodzi, którego dyrektorem został Jan Manugiewicz. Początki kolekcji archeologicznej i etnograficznej pochodziły z Muzeum Miejskiego założonego w 1918 r. Pierwotnie zainteresowania Muzeum koncentrowały się wokół województw łódzkiego i kieleckiego, szybko jednak, bo jeszcze w latach trzydziestych rozszerzono je również na województwa wschodnie Rzeczypospolitej: lubelskie, wołyńskie, stanisławowskie i tarnopolskie. Dzięki inicjatywie i osobistym kontaktom dyrektora do inwentarza Muzeum zaczęły trafiać zabytki etnograficzne z Ameryki Południowej, Azji i Afryki. Przed II wojną światową  inwentarz Muzeum liczył 9600 zabytków prehistorycznych, 2500 eksponatów etnograficznych z terenów Rzeczpospolitej oraz 1460 obiektów z Ameryki Południowej, Azji i Afryki. Podczas okupacji zostały w przeważającej mierze rozgrabione i zniszczone, a największe straty poniosła kolekcja reprezentująca etnografię pozaeuropejską.

O powrocie kolekcji pozaeuropejskich zbiorów obecnego Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi czytaj tutaj.

oprac. Marianna Otmianowska